Zielona Europa

„Świat zaczyna dostrzegać, że nie można działać wbrew środowisku. Wiele instytucji finansowych odchodzi od dotowania inwestycji stojących w kontrze do zasad zrównoważonego rozwoju” – mówił Sebastian Stachowski, dyrektor zarządzający Lion Environmental, organizator REMEDy otwierając tegoroczną konferencję. Do tego należy dodać oczekiwania społeczne i ryzyko utraty zaufania i wizerunku przez firmy komercyjne. To sprawia, że organizacje interesują się coraz bardziej środowiskiem. Gospodarka niskoemisyjna, do której dąży cywilizowany świat, również staje się czynnikiem zmian. Dobrym przykładem odgórnie wymuszanych zmian jest nowa strategia rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej znana jako Europejski Zielony Ład. „Do 2050 roku w Europie powinniśmy osiągnąć neutralność, jeśli chodzi o użytkowanie gleby. Nie wiem, jak to będzie realizowane, ale pierwszym krokiem powinna być remediacja i odzyskiwanie skażonych terenów” – stwierdził Marco Falconi, gość specjalny REMEDy 2020. Marco Falconi jest pracownikiem ISPRA we Włoszech, odpowiednika polskiej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, współorganizuje największą we Włoszech konferencję branży remediacyjnej REMTECH. Jest również szefem paneuropejskiej inicjatywy IMPEL, zrzeszającej wszystkie kraje Unii Europejskiej (i kilka innych). Według niego nowa polityka europejska mocno wpłynie na branżę remediacyjną i upowszechnienie problemu skażonych gruntów i wód gruntowych na terenie Europy. Istnieją szacunki mówiące o bilionie euro, które w najbliższej dekadzie będą przeznaczone na usuwanie zanieczyszczeń. Dodatkowo, jak zaznaczył gość specjalny konferencji, obecnie pojawił się też fundusz „covidowy”, który ma stymulować gospodarkę w latach 2012-2027, to kolejne 100 miliardów euro, z których część będzie mogła być wykorzystana na projekty poprawiające stan gleb i wód.

Warto uświadomić sobie, że remediacja nie jest czymś incydentalnym, dotyczącym kilku gruntów poindustrialnych. Skala problemu w całej Europie jest ogromna. Marco Falconi przedstawił podczas swojego wystąpienia sprawozdanie z 2018 roku, z którego wynika, że kraje uprzemysłowione mają naprawdę wielki problem. Zadaniem inicjatywy ogólnoeuropejskiej, na podstawie którego powstało wspomniane sprawozdanie, było między innymi opracowanie wspólnej dla krajów członkowskich definicji zanieczyszczenia. Osiągając spójność w określeniu, łatwiej było zewidencjonować lokalizacje zanieczyszczone. W 2018 roku było ich łącznie blisko 2,8 mln (!). Kolejnych 360 tys. miejsc wymagało przebadania, ze względu na istnienie podejrzenia skażenia. 122 tysiące miejsc zostało przebadanych, 148 tys. wymagało remediacji. Tych natomiast przeprowadzono 14 tysięcy. To pokazuje, jak palący i wymagający właściwie globalnej uwagi jest ten problem.

Zdarza się, że akty prawne nie są powiązane ze sobą, co prowadzi do tworzenia się luk w prawie. Taki przykład podał Sławomir Adamczyk z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Katowicach (warto wspomnieć, że w tegorocznym REMEDy udział wzięli przedstawiciele 15 z 16 regionalnych dyrekcji. To pokazuje, że administracja mocno otwiera się na zagadnienie remediacji). Swoje wystąpienie poświęcił zagadnieniu nasypów antropogenicznych w warstwach ziemi na Górnym Śląsku. Ten region jest specyficzny z uwagi na prowadzoną do niedawna intensywną działalność przemysłową. Dla przypomnienia – nasypy to grunty powstałe w wyniku działalność człowieka, zbudowane z gruntów naturalnych, przemieszczonych i zmieszanych z odpadami.

Jedna z gmin w województwie śląskim zgłosiła zanieczyszczenie i wystąpiła z wnioskiem o wydanie decyzji ustalającej plan remediacji dla terenu, w którym wykorzystano odpady zgodnie z decyzją starosty, wypełniając dawne wyrobisko wapieni odpadami powęglowymi i ziemią z wykopów. Jeden samorząd wydał więc decyzję na podstawie przepisów o gospodarce odpadami, kolidującą z ochroną powierzchni ziemi zapisanej w ustawie o ochronie środowiska.  Ile takich sytuacji można odnotować w Polsce, nie wiadomo. Każda z nich jest potencjalnym zagrożeniem skażeniem gruntu.

Niedoprecyzowanie legislacyjne może rodzić wiele sytuacji niepożądanych, czasem patologicznych.

Podczas swojego wystąpienia Rafał Hałabura ze Stowarzyszenia Instytut Remediacji Terenów Zanieczyszczonych wskazywał na niejasne kwestie wymogu badania gruntu przed inwestycją (na przykład deweloperską). Okazuje się, że dopóki zanieczyszczenia nie zostały stwierdzone, wielu inwestorów nie zleca badania gruntu. Stowarzyszenie Rafała Hałabury stoi natomiast na stanowisku, że przed rozpoczęciem przedsięwzięcia inwestor jest zobowiązany do odniesienia się do problemu zanieczyszczenia gruntu pod inwestycję, powołując się na prawo budowlane i zapis o tym, że projekt inwestycyjny powinien mieć ustalone geotechniczne warunki posadowienia, które to zgodnie z odpowiednim rozporządzeniem powinny polegać m.in. na ocenie stopnia zanieczyszczenia podłoża gruntowego.

Wiele wciąż zależy więc od dojrzałości świadomości inwestora, że czysty grunt to zdrowi ludzie i lepsze środowisko. Rafał Hałabura zachęca do stosowania kodeksu dobrych praktyk, który wskazuje rejestry terenów zanieczyszczonych, w których potencjalny inwestor może sprawdzić dany grunt, by potem nie zasłaniać się niewiedzą. W tej kwestii dane dla Polski są niepokojące. Z raportu NIK z 2019 roku wynika bowiem, że prawie w 1/3 skontrolowanych starostw znajdowały się tereny historycznie zanieczyszczone, na których powstały osiedla mieszkaniowe czy budynki użyteczności publicznej.

Ziemia, woda i powietrze

Zanieczyszczenia są praktycznie wszędzie. I nie jest to straszenie, a stwierdzenie stanu faktycznego.  Wiele z nich, choć obecne od lat, dopiero od niedawna są poznawane i klasyfikowane. Tak jest na przykład z substancjami per-i polifluoroalkilowymi (PFAS). Są one określane przez amerykańską agencję ochrony środowiska mianem substancji chemicznych nigdy nie rozkładających się w środowisku naturalnym, ze względu na wyjątkowo długie i mocne wiązania chemiczne. Te związki naturalnie nie występują w przyrodzie. To stuprocentowe dzieło człowieka. Gdzie były używane? Praktycznie wszędzie. Piany gaśnicze, teflon, tekstylia ubraniowe, opakowania, chemia gospodarcza, płyny dla wielu gałęzi przemysłu. Na REMEDy opowiedział o nich Paweł Kot z laboratorium analitycznego i2 Analytical. Dziś, jak zaznaczył ekspert związki PFAS są już nawet w wodach Arktyki. Kumulują się w ciele człowieka, w jego wątrobie i białkach krwi. W roślinach – w częściach podziemnych, ale ostatnio zostały też odkryte w owocach. Stanowią więc poważne zagrożenie dla życia i zdrowia człowieka. W Polsce jednak nie są objęte wiążącymi standardami…

Jest wiele zagrożeń, za którymi legislacja nie nadąża. Na przykład intruzja powietrza – parowanie zanieczyszczeń z gruntu, o której mówili podczas REMEDy André Chiaradia z Lion Environmental oraz Laurie Chilcote z Cox Colvin & Associates Inc., partnera generalnego konferencji. Lotne związki organiczne i oraz ich źródła w gruntach, czyli najczęściej węglowodory ropopochodne, aromatyczne i chlorowane mogą być źródłem zanieczyszczenia. Do tej pory powietrze nie było jakoś specjalnie badane, regulatorzy w Polsce i Europie zaczynają się przyglądać zagrożeniu, większość zainteresowanych tematem to międzynarodowe koncerny. Jednak postrzeganie ryzyka wynikającego z intruzji oparów chemikaliów rośnie, można więc spodziewać się w niedalekiej przyszłości dokładniejszych wytycznych co do zagrożenia. Tym bardziej, że za oceanem są już opracowane, sprawdzone metody opomiarowania parujących zanieczyszczeń i stopnia przenikania tej pary, jak na przykład urządzenia Vapor Pin.

Społeczeństwo wspiera i naciska

Na rynku ciągle pojawiają się nowe metody walki z zanieczyszczeniami, starsze są udoskonalane (o ile przechodzą próbę czasu), nowe – przyjmowane z zaciekawieniem branży. Czasem remediacja jest potrzebna nie tylko na terenach przeznaczonych pod np. inwestycję mieszkaniową czy nowy park, ale ma za zadanie przywrócić jakość gleby na terenach używanych przemysłowo. Tym na przykład zajmuje się Martynas Paškevičius z firmy ESSPO, która na terenie litewskiej rafinerii w Możejkach za pomocą mikroorganizmów oczyszcza glebę zanieczyszczoną produktami ropopochodnymi. Nie tylko glebę – mikroby oferowane przez ESSPO przydają się do neutralizacji skażonych wyżej wspomnianymi związkami podkładów kolejowych. Te bowiem, po okresie eksploatacji są taktowane jako odpad (niestety – często też jako opał…). Rokrocznie w skali całej Europy to milion ton wycofanych z użycia podkładów kolejowych.

Wszystkie metody, którymi prowadzona jest remediacja łączy jedno – celem ma być bezpieczna, wolna od zanieczyszczeń ziemia i wody gruntowe.

Brak odpowiedniego podejścia do zanieczyszczeń w przeszłości dziś staje się wyzwaniem dla ekspertów, regulatorów, naukowców. W ich walce pomoże na pewno nacisk społeczny na organy decyzyjne i ustawodawcze. W końcu wszyscy chcemy żyć w czystym środowisku.